Nguy cơ từ hành vi lẩn tránh phòng vệ thương mại

Trong quá trình hội nhập, điều tra và áp dụng biện pháp phòng vệ thương mại như chống bán phá giá, chống trợ cấp, tự vệ… đã trở thành xu hướng phổ biến. Đi kèm với đó là hiện tượng lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại ngày càng phức tạp.

Lẩn tránh phòng vệ thương mại có thể hiểu là:

Hành vi tìm cách trốn tránh một phần hoặc toàn bộ nghĩa vụ thực thi biện pháp phòng vệ thương mại đang áp dụng đối với một số mặt hàng khi xuất khẩu vào thị trường nhập khẩu.

Đây là hành vi có chủ đích, mang tính tổ chức, vi phạm nghiêm trọng quy định thương mại quốc tế và tiềm ẩn hệ lụy lớn không chỉ với một doanh nghiệp cụ thể, mà có thể ảnh hưởng tới cả ngành hàng xuất khẩu.

Trong số các hình thức lẩn tránh, gian lận nguồn gốc xuất xứ qua hệ thống chứng từ giả là hình thức bị giám sát chặt nhất:

• Doanh nghiệp giả mạo giấy chứng nhận xuất xứ (C/O),

• Hoặc sử dụng C/O thật nhưng được cấp bất hợp pháp thông qua hành vi mua chuộc, thông đồng với tổ chức, cá nhân có thẩm quyền,

• Hàng hóa thực tế xuất xứ từ nước đang bị áp thuế (Country A), nhưng khai báo là xuất xứ từ nước thứ ba (Country B) không bị áp thuế,

• Thiết lập chuỗi giao dịch ảo với các công ty “vỏ bọc”, tạo lộ trình giả trên chứng từ, vận đơn để hợp thức hóa C/O nước thứ ba,

• Vận hành hai hệ thống sổ sách, hóa đơn: một bộ “thật” cho nội bộ, một bộ “giả” phục vụ xuất khẩu, trong đó giá trị, mô tả hàng hóa và đặc biệt là xuất xứ đều bị chỉnh sửa hoặc làm giả.

Đây không còn là vi phạm hành chính đơn lẻ, mà tiệm cận hành vi tội phạm có tổ chức.

Hệ quả: không chỉ là một lô hàng bị giữ lại

Khi bị phát hiện sử dụng chứng từ giả hoặc có dấu hiệu lẩn tránh phòng vệ thương mại, doanh nghiệp có thể phải đối mặt với hàng loạt hậu quả nghiêm trọng:

• Bị đưa vào danh sách đen,

• Bị từ chối thông quan các lô hàng tiếp theo,

• Nguy cơ bị cấm hoặc hạn chế hoạt động xuất nhập khẩu trong thời gian dài.

Ở cấp độ ngành và quốc gia, hậu quả còn lớn hơn:

• Các vụ việc gian lận bị phanh phui dễ khiến đối tác nghi ngờ tính toàn vẹn của hệ thống cấp C/O của Việt Nam,

• Một số nước có thể siết chặt, tăng tần suất kiểm tra hoặc tạm ngừng công nhận C/O do một số tổ chức phía Việt Nam cấp,

• Hệ quả là hàng ngàn doanh nghiệp làm ăn chân chính bị ảnh hưởng, chịu thêm chi phí, kéo dài thời gian thông quan, thậm chí mất đơn hàng.

Nói cách khác, một vài vụ gian lận có thể “kéo lùi” cả thị trường, làm suy yếu nỗ lực xây dựng uy tín hàng Việt trong suốt nhiều năm.

Minh bạch – lợi thế cạnh tranh bền vững nhất

Trước thực tế này, nhiều chuyên gia khẳng định: minh bạch và tuân thủ pháp luật chính là lợi thế cạnh tranh bền vững nhất của doanh nghiệp trong môi trường thương mại toàn cầu.

Bởi:

• Mọi hành vi lẩn tránh, dù tinh vi đến đâu, đều có nguy cơ bị phát hiện,

• Cái giá phải trả thường lớn hơn rất nhiều so với khoản lợi ngắn hạn thu được.

Để phòng ngừa rủi ro và hướng tới tăng trưởng xuất khẩu bền vững, doanh nghiệp cần:

• Đầu tư vào hệ thống quản trị nội bộ:

  • Kế toán minh bạch,

  • Kiểm toán nội bộ/độc lập,

  • Quy trình kiểm soát chặt chẽ mua – bán – tồn kho – sản xuất;

• Xây dựng hệ thống lưu trữ và truy xuất dữ liệu đầy đủ cho từng lô hàng:

  • Hợp đồng, hóa đơn, chứng từ nhập nguyên liệu,

  • Định mức sử dụng, quy trình sản xuất,

  • Hồ sơ chứng minh xuất xứ theo yêu cầu FTA/đối tác.

Thay vì tìm cách lách luật, doanh nghiệp nên tập trung nguồn lực vào:

• Đổi mới công nghệ, nâng cao chất lượng sản phẩm,

• Phát triển thương hiệu,

• Tăng tỷ lệ nội địa hóa và giá trị gia tăng tại Việt Nam.

Khi sản phẩm thực sự có giá trị gia tăng cao từ khâu sản xuất trong nước, doanh nghiệp sẽ:

• Dễ dàng chứng minh xuất xứ,

• Giảm đáng kể nguy cơ bị điều tra lẩn tránh phòng vệ thương mại,

• Có vị thế tốt hơn khi đàm phán với đối tác.

Vai trò “lá chắn mềm” của hiệp hội ngành hàng

Cùng với nỗ lực của từng doanh nghiệp, hiệp hội ngành hàng cũng là “lá chắn mềm” quan trọng:

• Tăng cường giám sát và tự quản nội bộ,

• Kịp thời phát hiện, cảnh báo dấu hiệu bất thường có thể kéo rủi ro cho toàn ngành,

• Tổ chức tập huấn về quy tắc xuất xứ, phòng vệ thương mại, yêu cầu thị trường,

• Phối hợp với cơ quan quản lý để:

  • Xây dựng, phổ biến bộ quy tắc ứng xử về xuất xứ hàng hóa,

  • Hỗ trợ tư vấn pháp lý cho doanh nghiệp khi bị điều tra,

  • Cung cấp thông tin cập nhật về các vụ việc phòng vệ thương mại liên quan đến ngành.

Khi hiệp hội làm tốt vai trò “đầu mối thông tin” và “bộ lọc rủi ro”, doanh nghiệp trong ngành sẽ:

• Hạn chế nguy cơ “mạnh ai nấy làm”,

• Tránh bị ảnh hưởng dây chuyền vì sai phạm của một số ít.

Hoàn thiện khung pháp lý, số hóa C/O để ngăn gian lận từ gốc

Ở góc độ quản lý nhà nước, để chống gian lận xuất xứ hiệu quả và bảo vệ uy tín hàng Việt, cần:

1. Hoàn thiện và siết chặt khung pháp lý

   • Rà soát chặt chẽ quy định cấp và quản lý C/O,

   • Cập nhật rõ điều kiện, thủ tục, tiêu chí rủi ro,

   • Đặc biệt là C/O dùng để hưởng ưu đãi FTA, nơi rủi ro gian lận thường cao.

2. Đẩy mạnh số hóa, ứng dụng công nghệ mới

   • Ứng dụng công nghệ số, blockchain, trí tuệ nhân tạo (AI) trong:

     • Quản lý dữ liệu C/O,

     • Kết nối chuỗi chứng từ,

     • Phát hiện bất thường trong dòng hàng và dòng chứng từ;

   • Hướng tới hệ thống C/O điện tử, có khả năng xác thực và truy vết theo thời gian thực.

3. Tăng cường thanh tra, kiểm tra sau thông quan

   • Kết hợp phân tích rủi ro và kiểm tra định kỳ, đột xuất,

   • Tập trung vào ngành hàng, doanh nghiệp có dấu hiệu rủi ro cao,

   • Phối hợp đa ngành giữa:

     • Bộ Công Thương,

     • Bộ Tài chính (Hải quan),

     • Bộ Công an và các đơn vị liên quan,

   • Mục tiêu là vừa răn đe, xử lý nghiêm các trường hợp cố ý gian lận, vừa bảo vệ doanh nghiệp chân chính.

Khi minh bạch xuất xứ được coi là chuẩn mực bắt buộc, việc tuân thủ không chỉ là “điều phải làm” mà còn trở thành lợi thế cạnh tranh dài hạn của doanh nghiệp Việt Nam trên thị trường quốc tế.